Diyarbakır’ın Çınar ilçesinde, Mezopotamya’nın kadim topraklarında yükselen Zerzevan Kalesi, arkeoloji dünyasında bir kez daha adından söz ettiriyor. Roma İmparatorluğu’nun doğu sınırındaki bu eşsiz garnizon, 2025 kazı sezonunda sıradışı bir keşfe ev sahipliği yaptı: 1600 yıllık bir hidrolik sistem. 616 metre uzunluğundaki yeraltı su kanalları, 54 sarnıç ve kaya oyma tünellerden oluşan bu sistem, antik Roma’nın mühendislik dehasını gözler önüne seriyor. Peki, bu su şebekesi nasıl işliyordu ve neden Diyarbakır’ın Zerzevan Kalesi, Roma’nın en ileri su teknolojisinin merkeziydi? Bu keşif, modern dünyayı nasıl etkileyecek?
Diyarbakır, surları, Hevsel Bahçeleri ve zengin kültürel mirasıyla bilinse de, Zerzevan Kalesi’nin yeraltı dünyası, şehrin az bilinen bir yönünü aydınlatıyor. Asur’dan Roma’ya, Pers’ten Bizans’a uzanan 3000 yıllık bir geçmişe sahip bu kale, sadece askeri bir üs değil, aynı zamanda bir mühendislik şaheseri. Dicle Üniversitesi’nden Doç. Dr. Aytaç Coşkun liderliğindeki kazı ekibi, bu yıl kalenin yeraltı ağında, suyun toplanıp dağıtıldığı karmaşık bir sistemi ortaya çıkardı. Bu sistem, Roma lejyonerlerinin çöldeki bir kaleyi nasıl bir vaha gibi yaşattığını kanıtlıyor.
Zerzevan’ın Su Mühendisliği: Roma’nın Sınırdaki Dahiyane Çözümü
Zerzevan Kalesi, Roma-Sasani savaşlarının tam ortasında, Pers Kral Yolu üzerinde stratejik bir noktada yer alıyor. Ancak kaleyi benzersiz kılan, 616 metre boyunca uzanan yeraltı su kanalları. Bu kanallar, dağlardan gelen suyu topluyor, sarnıçlarda biriktiriyor ve kale içindeki tapınaklar, hamamlar ve yaşam alanlarına dağıtıyor. 2025 kazılarında, kanalların içinde bulunan kireç taşı filtreler ve kil borular, suyun temizliğini koruduğunu gösteriyor. “Bu sistem, Roma’nın akvedük teknolojisinin minyatür bir versiyonu,” diyor Doç. Dr. Coşkun. “Ama buradaki fark, her şeyin yer altında, düşman gözlerinden gizli olması.”
Sistem, sadece içme suyu sağlamakla kalmıyor; aynı zamanda tarım ve ritüeller için de kullanılıyordu. Mithras Tapınağı’nın yakınında bulunan bir sarnıç, kutsal ayinlerde kullanılan suyun özel olarak arıtıldığını ortaya koyuyor. Tapınağın boğa kurbanı (tauroctony) ritüellerinde, suyun sembolik bir rol oynadığı düşünülüyor. Arkeologlar, kanalların eğim hesaplamalarının modern bir mühendisi kıskandıracak hassasiyette olduğunu belirtiyor: %0.02’lik bir eğim, suyun yavaş ama sabit akışını sağlıyor.
Keşfedilen bir diğer detay, kanalların havalandırma şaftları. Bu şaftlar, suyun oksijen seviyesini koruyarak bakteri oluşumunu engelliyor. Roma lejyonerleri, Sasani kuşatmaları altında bile susuz kalmamış; kale, 400 kişilik bir topluluğu aylarca destekleyebilecek kapasiteye sahip. “Zerzevan, Roma’nın su mühendisliğinde bir laboratuvar gibi,” diyor su mühendisi Dr. Selin Arslan. “Modern sürdürülebilir su sistemleri için buradan öğrenecek çok şey var.”
Zerzevan’ın Yeraltı Dünyası: Daha Fazla Sır Saklıyor
Zerzevan Kalesi, sadece su sistemiyle değil, yeraltı mimarisiyle de büyülüyor. 54 sarnıç, 400 kişilik sığınak, nekropol alanı ve Mithras Tapınağı, kaleyi bir yeraltı şehrine dönüştürüyor. Asur döneminde (M.Ö. 882-611) bir yerleşim olarak başlayan kale, Roma döneminde (M.S. 2.-7. yüzyıl) en parlak günlerini yaşamış. I. Anastasios ve I. Justinianos’un onarımlarıyla güçlendirilen yapı, İslam fetihlerinden sonra (M.S. 639) terk edilmiş. 1890’lara kadar unutulan kale, 1967’ye dek birkaç aileye ev sahipliği yapmış.
Kazılarda ortaya çıkan bir bronz alet, suyun yönünü belirlemede kullanılan bir tür pusula olabilir. Bu, Roma’nın Mezopotamya’daki yerel bilgiyi nasıl entegre ettiğini gösteriyor. Nekropoldeki klineli mezarlar ve yeraltı kilisesi, pagan-Hristiyan geçişinin izlerini taşıyor. Ancak su sistemi, kalenin kalbi. “Su, Zerzevan’da hayat demekti,” diyor Coşkun. “Bu sistem olmadan kale, Sasani ordularına karşı dayanamazdı.”
Diyarbakır Turizmi İçin Yeni Bir Soluk: Su Yolu Turları
Bu keşif, Zerzevan Kalesi’ni UNESCO Dünya Mirası Kalıcı Listesi’ne taşıma yolunda büyük bir adım. Diyarbakır Valiliği, su kanallarını tanıtan bir “Yeraltı Su Yolu Turu” planlıyor. Ziyaretçiler, LED aydınlatmalı tünellerde yürüyecek, sarnıçların akustiğini deneyimleyecek ve Roma mühendisliğini interaktif sergilerle keşfedecek. Turizm uzmanı Dr. Elif Şahin, “Bu, Diyarbakır’ı Kapadokya gibi bir yeraltı destinasyonuna dönüştürebilir,” diyor. “Hevsel Bahçeleri ve surlarla birleştirilirse, turist akını kaçınılmaz.”
Ekonomik potansiyel de yüksek. Yerel işletmeler, su temalı hediyelik eşyalar (sarnıç modeli şişeler, kil boru replikaları) üretecek. Restoranlar, Roma usulü yemeklerle menülerini zenginleştirecek. Sürdürülebilirlik için, kale çevresine güneş enerjili aydınlatma ve su arıtma sistemleri kurulacak – antik Roma’ya modern bir saygı duruşu.
Neden Zerzevan Diyarbakır’ın En Özgün Mirası?
Diyarbakır denince akla surlar ya da Ulu Cami gelir, ama Zerzevan’ın su sistemi, şehrin görünmeyen yüzünü ortaya çıkarıyor. Bu kale, Roma’nın sınırda hayatta kalma sanatını, Mezopotamya’nın bereketiyle birleştiriyor. Susuz bir çöldeki bu vaha, lejyonerlerin strateji ve inancını yansıtıyor. Zerzevan’ı ziyaret edin, yeraltı tünellerinde yürüyün, suyun fısıltısını dinleyin. Diyarbakır’ın bu sırrı, sizi tarihin derinliklerine çağırıyor.